ԵՐՈՒՍԱՂԵՄԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔԻՆ ՍԱԼԱՀ ԱԴ – ԴԻՆԻ ՇՆՈՐՀԱԾ ՊԱՅՄԱՆԱԳԻՐԸ
DOI-:
https://doi.org/10.24234/journalforarmenianstudies.v2i69.180Հիմնաբառեր-:
Սալահ ադ-Դին, Օսմանյան պետության սուլթաններ, Երուսաղեմի հայկական համայնք, խաղաղության պայմանագիր, հայ-արաբական հարաբերություններ, կյանքի անվտանգություն, Ալլահի պաշտպանություն, հայերի իրավունքներ, Երուսաղեմի սրբավայրեր, հայոց պատրիարքՎերացական
Երուսաղեմում դեռևս քրիստոնեության հաստատման առաջին դարերում էին կառուցվել հայկական վանքերն ու եկեղեցիները: 4-5-րդ դարերում Ս. Հակոբ վանքի կառուցումից հետո հայ եկեղեցական դասը իր հոգևոր իշխանությունը տարածեց Սիրիայի, Պաղեստինի, Եգիպտոսի հայ բնակչության վրա: 5-րդ դարում Հայ Առաքելական եկեղեցին ընդդիմացավ Բյուզանդական կայսրության փորձերին, որը ցանկանում էր «եկեղեցիների միասնության» քողի տակ զրկել Հայաստանի բնակչությանը քաղաքական ինքնուրույնությունից, որը չէր ընդունում Քաղկեդոնի ժողովի որոշումները: Արդեն 6-րդ դարում հակաքաղկեդոնական պայքարի արդյունքում Ս. Հակոբ տաճարի հիմքի վրա ձևավորվեց Երուսաղեմի Հայոց Պատրիարքությունը: Այս շրջանում Հայոց եկեղեցին Երուսաղեմում ենթարկվում էր մեծ ճնշումների և քաղաքի հայ բնակչության մի մասը ստիպված էր գաղթել Եգիպտոս: Միայն արաբական նվաճումներից հետո հայերը նորից վերադարձան Երուսաղեմ:
Ինչպես փաստում են Երուսաղեմի Հայոց Պատիրարքության Դիվանում պահպանվող մի շարք արաբերեն ձեռագրեր, վավերագրեր ու փաստաթղթեր, իսլամի հիմնադիր Մուհամմադ մարգարեն քաղաքի հայ բնակչությանն է շնորհել մի պայմանագիր, որով երաշխավորվում էին ու հաստատվում հայոց իրավունքները Երուսաղեմի մի շարք սրբավայրերի նկատմամբ: Հետագայում այս պայմանագիրը նոր դաշնագրով հաստատեց Օմար իբն ալ-Խատտաբ խալիֆան (634-644), երբ 637թ. գրավեց քաղաքը (Սավալանյան Տ., 1931): Իսկ խաչակրաց արշավանքների ընթացքում արդեն Այյուբյան հարստության հիմնադիր Սալահ ադ-Դինը (1171-1193), երբ մտավ Երուսաղեմ, վերահաստատեց վերոհիշյալ դաշնագրերը՝ անվտանգություն խոստանալով բնակչությանը: Այս դաշնագիրը հետագա դարերում մեծ դեր է խաղացել ամրագրելու հայոց իրավունքները մի շարք եկեղեցիների նկատմամբ, որոնք վիճաբանության առարկա էին դարձել քաղաքի հայ և քրիստոնյա այլ համայնքների (հույն, վրացի) միջև: Օսմանյան կայսրության սուլթաններն էլ իրենց հերթին Սալահ ադ-Դինի դաշնագրի հիմքի վրա ճանաչեցին հայոց իրավունքները Երուսաղեմի մի շարք կրոնական սրբությունների վրա:
Այսպես. հոդվածը վերոհիշյալ պայմանագրերի վերաբերյալ մի ուսումնասիրություն է, իհարկե, Սալահ ադ-Դինի պայմանագրի շեշտադրմամբ՝ շարադրված հիմնականում հայ մատենագրության մեջ առկա պատմական նյութերի մի շարք ուսումնասիրությունների, Երուսաղեմի Հայ Պատրիարքության Դիվանում պահվող արաբատառ ձեռագրերի հիմքի վրա, որոնցով փորձ է արվել համապարփակ ձևով ներկայացնել այդ պայմանագրի խաղացած մեծ դերը Երուսաղեմի հայկական համայնքի կյանքում: Վերոհիշյալ թեման հրատապ է հատկապես այժմ, երբ Իսրայելի պետական իշխանությունների կողմից իրականացվող ճնշումների արդյունքում վտանգված է հայոց բազմադարյան ներկայությունը Երուսաղեմում և խախտված են միջազգային իրավունքի փորձերի՝ խլելու Հայոց Պատրիարքայանի կրոնական և պատմակաան նշանակության սեփականությունը, որն անբաժանելի մասն է հայկական և քրիստոնեական ժառանգության:
Հղումներ
Abgaryan G. (1997), Hayery' Shiltbergeri owghegrowt'yownowm /Armenians in Shiltberger’s travellnotes/, Special type, Banber of Yerevan University, 2(92), p.106, Yerevan, Yerevan State University Publishing House.
Aghavnuni M. (1931), Haykakan hin vanqer ev ekegheciner Sowrb Erkrin mej /Ancient Armenian monasteries and churches in the Holy Land/, Yerusalem, Srbots Hakobeats Publishing House:
Erowsaghemi Hayoc Patriarqowt'yan Divani arabatar' d'er'agrer /Arabic manusceripts of the Armenian Patriarchate of Yerusalem/, № Hc//131, Hc //156, Hc.126.
Epeyan A. (1981), Hayowt'yan anc'anot' ir erkrord kaysrowt'yowny' /The second empire unknown to Armenians/, shah el Arman, Bairut, "Mshak" Publishing House:
Khirakos Gandzaketsi (1982), Hayoc patmowt'yown /History/, foreword. V.Arakhelyan, Erevan, “Sovetakan grogh” Publishing House:
Hovhannesyants A. (1890), Jhamanakagrakan patmowt'iwn S. Erowsaghemi /Chronological History of Yerusalem/, vol1, Yerusalem, srbots Hakobeants Publishing House.
Savalanyan T. (1931), Patmowt'yown Erowsaghemi /History of Yerusalem/, forword M. Nshanean, vol 1, Yerusalem, Srpots Hokobeants Publishing House.
Ormaniyan M. (2001), Azgapatowm. Hay owghghap'ar' ekeghecoy ancqery' skizbe'n minchr mer o'rery' yarakic azgayin paraganerov patmowac' /History of nation. The events of the Armenian Ortodox church from the begining to the present days are told with related national circumstances/, vol2, Etchmiadzin, Mother See of Holy Etchmiadzin Publishing House.
Azaria V. (1984) The Armenian Quorter of Yerusalem, Urban life behind monastery walls, London, Los Angeles, University of Caluifornia Press Publishing House.
Dadoyan S. (2013), The Armenians in the Medieval Islamic World: Paradigms of interaction Seventh to Fourteenth Cenmtuties. Vol 2,New Brunswick (U.S.A.) and London (U.K.), Transaction Publishers ed..
Kashishian A.(2009), Armenians in Yerusalem , since 2000 year. The legacy of the Arabs, Damascus, Arab writers union ed..
Krikorian G. (2002), Though the Eye of an Armenian Needle Antelias: Lebanon, Armenian Catholicate of Cilicia ed..
Sher A. (1918), Historie Nestorienne Chronique de Seert, seconde partie (II), Paris, Editions Brepols/ Belgique.
Tabari Ibn Ya’ afar Muhammad Yarir. (1962), History of prophets and kings, vol 2, Kahira, Hous of science ed..
The Covenants of the prophet Muhammad (2023), Fromshared historical memory to peaceful Existance, Ibrahim Muhammad Zein and Ahmed El-Wakil, Tailor and Francis e Books ed. www.taylorfrancis.com
##submission.downloads##
Հրապարակված
Թողարկում
Բաժին
Արտոնագհր
Copyright (c) 2025 GAYANE MKRTUMYAN
Այս աշխատանքն արտոնագրված է որպես a Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License.
